Văn hóa dòng họ và dòng họ văn hóa

Những năm gần đây, cùng với những hoạt động văn hóa làng xã, văn hóa dòng họ cũng được khôi phục trở lại. Ở nhiều làng quê, khoảng 10 năm trở lại, một số dòng họ đã tập hợp bà con nội ngoại đóng góp tiền xây mộ phần tổ tiên, viết lại gia phả, trùng tu, tôn tạo hoặc xây dựng mới từ đường, tổ chức lễ mừng thọ, lập quỹ khuyến học...

Tre làng

Trong quá trình hình thành làng xã Việt Nam, văn hóa dòng họ là một yếu tố quan trọng tạo nên văn hóa làng. Rất tiếc chúng ta đã để mai một quá nhiều di sản văn hóa dòng họ, cả văn hóa vật thể như từ đường, gia phả, bia ký... lẫn văn hóa phi vật thể như các truyền thống văn hóa dòng họ.

Văn hóa dòng họ cũng chính là đặc điểm văn hóa nông thôn Việt Nam. Dưới chế độ phong kiến, mỗi họ tuy nghề nghiệp có khác nhau, nhưng phần lớn sống dựa vào ruộng đất, một số ít làm nghề thủ công, một số có tham gia đôi chút thương nghiệp kèm với nghề nông, chăn nuôi, nhưng cả họ đều gắn bó với nhau và noi gương một số gia đình nho học, những gia đình nho học này không những có uy tín trong họ, trong làng mà thường vượt ra khỏi phạm vi làng. Người đỗ đạt cao nhất họ hoặc một nhà nho có uy tín trong vùng thường là chỗ dựa và là niềm tự hào của dòng tộc. Hàng năm, vào những ngày giỗ chạp họ, con cháu nội ngoại từ khắp nơi hội tụ về từ đường để tưởng nhớ vong linh ông bà tổ tiên, đọc cho nhau nghe tộc phổ, nhắc nhở con cháu mối quan hệ thiêng liêng gắn bó họ hàng, chọn nêu gia đình tiêu biểu nhất làm tấm gương về nhân cách, đạo đức cho dòng họ noi theo. Do vậy, vấn đề quan tâm nhất của dòng họ không phải là kinh tế mà chính là ở tư cách đạo đức và học vấn. Các thành viên trong các gia đình tiêu biểu của dòng họ đều ý thức mình phải sống mẫu mực, bởi vì dòng họ, làng xã đều chú ý đến gia đình mình. Mỗi việc làm của họ hoặc mang lại niềm vinh hạnh cho cả dòng tộc, cả làng xã hoặc ngược lại. Chính vì thế truyền thống văn hóa của dòng họ phải luôn luôn được gìn giữ và mọi thành viên phải nhớ câu tục ngữ “giấy rách phải giữ lấy lề”.

Dù dòng họ nào, nếp gia phong thời phong kiến cũng quan niệm cá nhân là một thành viên của những tổ chức hình vòng tròn đồng tâm: gia đình, họ hàng, làng xã, đất nước. Bản chất của sự cấu kết này là sự hình thành tư tưởng cộng đồng, yêu thương đoàn kết, đùm bọc, hòa hợp với nhau, gắn kết giữa cá nhân và tập thể, giữa cái riêng và cái chung, được thể hiện trong việc nhiều dòng họ xây dựng từ đường, huy động lập chợ, xây dựng trường học, trùng tu đình miếu, thiết lập văn chỉ, lập hội nghĩa thương, lạc quyên cứu tế...

Hơn 20 năm chiến tranh, bom đạn và thời gian đã lấy mất đi rất nhiều những di sản quý báu của văn hóa dòng họ. Sau khi được Nhà nước phát động phong trào xây dựng đời sống văn hóa, tôn vinh gia đình văn hóa, sợi dây vô hình gắn bó mỗi người với họ hàng, mồ mả tổ tiên, nhà thờ họ... đã được kết nối lại. Thế nhưng việc kế thừa, phát huy những giá trị truyền thống của tổ tiên, phục hồi văn hóa dòng họ, tôn vinh dòng họ phải hòa hợp với làng xã, những hoạt động văn hóa dòng họ phải gắn liền với văn hóa làng xã như cha ông đã từng làm, nếu không sẽ dẫn đến tình trạng sứt mẻ tình làng nghĩa xóm. Đó cũng chính là việc thể hiện nếp gia phong của dòng họ.
 

Theo Nguyễn Thanh Quang
Báo Bình định